Adım Adım İş Hukuku Rehberi: Çalışan ve İşveren Hakları ile Davalar

Giriş

“İş hukuku” kavramı, hem işçinin hem de işverenin sahip olduğu hak ve yükümlülükleri düzenleyen hukuk dalıdır. Kıdem tazminatı nasıl hesaplanır, ihbar tazminatı hangi koşullarda verilir, fazla mesai ücreti talebi nasıl yapılır, işçilik alacakları nelerdir? Bu rehberde, iş hukuku’nun temel kavramlarını, en sık karşılaşılan uyuşmazlıkları ve dava süreçlerini adım adım anlatacağız. İşten çıkarma işlemlerinden sosyal güvenlik prim borçlarına, sendikal haklardan iş sözleşmesi fesih usullerine kadar her başlığı doğal bir dille ele alacağız. Böylece “iş hukuku” çatısı altındaki en kritik soruların yanıtını ve hangi durumlarda ne yapılması gerektiğini net bir şekilde görebileceksiniz.

1. İş Hukukunun Kapsamı ve Temel Kavramlar

1.1. İş Sözleşmesi ve Türleri

• İş Sözleşmesi Nedir?

  • İşçi ile işveren arasında belli bir işin ifası için akdedilen ve tarafların hak ve yükümlülüklerini düzenleyen yazılı veya sözlü sözleşmelerdir.

• Belirli Süreli (Geçici) ve Belirsiz Süreli İş Sözleşmesi

  • Belirsiz Süreli İş Sözleşmesi: Başlangıç ve bitiş tarihi belirtilmeyen, sona ermesi işçilik alacakları v.b. hakları doğuran usul gerektirir.

  • Belirli Süreli İş Sözleşmesi: Süresi en fazla 2 yıl olabilir. Süre bitiminde otomatik fesih gerçekleşir; fakat işçi, “belirli süreli iş sözleşmesi nedir” bilmelidir.

1.2. İşçinin ve İşverenin Genel Hak ve Yükümlülükleri

• İşçinin Yükümlülükleri

  • İş kanununa uygun çalışma (örneğin çalışma saatlerini aşmamak, iş sağlığı ve güvenliği kurallarına uymak).

  • İşverenin verdiği görevleri, iş görme borcuna uygun biçimde ifa etmek.

• İşverenin Yükümlülükleri

  • Ücretini zamanında ve eksiksiz ödemek (asgari ücret ve alt sınır).

  • İş sağlığı ve güvenliği tedbirlerini almak; işyerinde gerekli donanımı sunmak.

  • İşyerinde sendikal faaliyetlere engel olmamak; toplu iş sözleşmesi ve grev hakkına saygı göstermek.

1.3. İşçi Alacakları Kavramı

• Kıdem Tazminatı

  • Kanun’un 14/2. maddesine göre en az 1 yıllık çalışma süresini dolduran işçi, belirsiz süreli iş sözleşmesinin haklı bir nedenle feshinde kıdem tazminatı almaya hak kazanır.

• İhbar Tazminatı

  • İş sözleşmesi feshedileceği zaman işçi veya işveren, belirli bir süre önceden yazılı bildirim yapmakla yükümlüdür. Bildirim sürelerine uyulmaması hâlinde ihbar tazminatı doğar.

• Fazla Mesai Ücreti

  • Haftalık 45 saatin üzerindeki çalışma süreleri “fazla mesai” sayılır; işçi her bir saat fazla mesaiye ilişkin ücretini %50 zamlı almak hakkına sahiptir.

• Yıllık İzin Ücreti ve Ücretli İzin Hakları

  • 1–5 yıl arası kıdeme sahip çalışan 14 gün, 5–15 yıl arası 20 gün, 15 yıl ve üzeri 26 gün ücretli izin kullanır. İzin süresince ücret kesintisi yapılamaz.

2. Kıdem Tazminatı Hakkı ve Hesaplama

2.1. Kıdem Tazminatı Hangi Koşullarda Ödenir?

• Belirsiz Süreli İş Sözleşmesi ile en az 1 yıl kesintisiz çalışan işçi.

• Haklı Sebep Dışında Fesih Durumları

  • İşveren tarafından geçerli bir sebep gösterilmeden fesih (fesih bildiriminin “haklı sebep”ten ziyade “iş güvencesine aykırı“ olması).

  • Askerlik veya emeklilik gibi kanunda sayılan hâllerde işçi tarafından fesih.

• Haklı Sebebe Dayalı Fesihler

  • İşçi, işverenin haksız fiilleri (örneğin ücretini sürekli ödememesi, iş güvenliği tedbirlerini sağlamaması) nedeniyle sözleşmeyi haklı nedenle derhal feshederse kıdem tazminatı alabilir.

2.2. Kıdem Tazminatı Nasıl Hesaplanır?

• Kıdem Tazminatı Formülü:

  Kıdem Tazminatı = Brüt Ücret x Hizmet Yılı Sayısı

  • Brüt Ücret: Temel ücret + düzenli ödenen tüm sabit ödemeler (giysi yardımı, ikramiye gibi).

  • Hizmet Süresi: Kesintisiz her tam yıl için 1 aylık brüt ücret.

  • Örnek Hesap:

    • Brüt maaş: 10.000 ₺, Hizmet süresi: 3 yıl 4 ay

    • Kıdem tazminatı = 10.000 ₺ × 3 (tam yıl) = 30.000 ₺

2.3. Kıdem Tazminatı Davası Nasıl Açılır?

1. Ön İnceleme:

   • İş sözleşmesi, bordrolar ve SGK hizmet dökümünü temin edin.

   • Hangi dönemde kesinti varsa, eksik ödemeler var mı kontrol edin.

2. İhtarname Gönderme (Opsiyonel):

   • İşverene noter kanalıyla “Kıdem tazminatımın ödenmemesi hâlinde dava açacağımı” belirten ihtarname yollayabilirsiniz.

3. İş Mahkemesine Başvuru:

   • İlgili iş mahkemesine (veya adliye iş mahkemesi sırası olan yerde iş mahkemesi sırası) kıdem tazminatı alacağı davası açın.

   • Dilekçede Bulunması Gerekenler:

     • İş sözleşmesinin başlangıç/bitiş tarihleri

     • Brüt ücret bilgisi

     • Hizmet süresi

     • Ödeme talebi (tazminat miktarını hesaplayıp belirtmek, davacı tarafın hak kaybını önler).

4. Mahkeme Aşaması:

   • İşveren savunma yaptıktan sonra hâkim, SGK kayıtlarına ve bordrolara bakar; varsa aradaki farkları raporlar.

   • Hâkim kararıyla işverenden tahsilat yapılır; oranına göre faiz uygulanabilir.

3. İhbar Tazminatı ve Fesih Usulleri

3.1. İhbar Süreleri Nelerdir?

• İhbar (Önceden Bildirim) Süreleri (İş K. m.17):

  • 6 aydan az çalışan işçi: 2 hafta önceden bildirim.

  • 6 ay–1,5 yıl arası çalışan: 4 hafta.

  • 1,5–3 yıl arası çalışan: 6 hafta.

  • 3 yıldan fazla çalışan: 8 hafta.

• İhbar Tazminatı Kimlere Ödenir?

  • İşveren işçiye ihbar öneline uymadan fesih bildirimi yaparsa, işçi ihbar tazminatı alma hakkı kazanır.

  • İşçi işverene bildirim yapmadan fesih ederse, işçi de ihbar tazminatı ödemek zorunda kalır.

3.2. İhbar Tazminatı Nasıl Hesaplanır?

• İhbar Tazminatı Formülü:

  İhbar Tazminatı = Brüt Ücret x İhbar Süresi (Hafta Cinsinden)

  • Örnek: Brüt ücret 8.000 ₺, hizmet süresi 2 yıl (6 haftalık ihbar süresi).

  • İhbar tazminatı = 8.000 ₺ × 6 hafta = 48.000 ₺ (haftalık brüt ücret çarpı 6).

• Dava Aşaması:

  • İşten çıkarma usulsüz (ihbar süresine uyulmamış) olduğunda, işçi “ihbar tazminatı” talebini ayrı bir işçilik alacakları davası olarak açar.

  • İşveren savunmasında “çağrı kağıdı usulüyle ihbar süresine riayet ettiğini” iddia edebilir; bu durumda mahkeme, belgeleri karşılaştırıp karar verir.

4. Fazla Mesai ve Ücret Alacakları

4.1. Fazla Mesai Nedir ve Hangi Hallerde Doğar?

• Fazla Mesai Şartı (İş K. m.41):

  • Haftalık çalışma süresi 45 saattir. Bu sürenin üzerindeki her çalışma “fazla mesai” sayılır.

  • Haftalık 45 saatin üzerindeki çalışmanın 11 saatini geçmemesi, yılda 270’i aşmaması şarttır.

• Mesai Ücreti Oranı:

  • Hafta içi Fazla Mesai: Brüt saatlik ücretin %50 zamlısı (örneğin saatlik ücret 50 ₺ ise fazla mesai saati 75 ₺).

  • Hafta Tatil ve Genel Tatil Çalışması: Brüt saatlik ücretin %100 zamlısı (tatil gününde yapılan çalışma).

4.2. Fazla Mesai Ücreti Nasıl Talep Edilir?

1. Bordro ve Puantaj Kayıtlarını İnceleyin:

   • Bordrolarda “mesai” başlığı altında gösterilen saatler ve yüzde oranları, dava sürecinde delil olarak sunulur.

2. Noter İhtarname (Opsiyonel):

   • İşverenin fazla mesai ücretlerini eksik ödediğini düşünüyorsanız, “Fazla mesai ücretlerimin ödenmesi için 15 gün içinde cevap vermeniz” içerikli ihtarname çekebilirsiniz.

3. İş Mahkemesine Başvuru:

   • Aynı “işçilik alacakları” davası çerçevesinde açılabileceği gibi ayrı bir “fazla mesai alacağı” davası açabilirsiniz.

   • Dilekçede:

     • Çalışılan fazla mesai saatleri,

     • Saatlik ücret ve zam oranı,

     • Talep edilen toplam fazla mesai tutarı açıkça belirtilir.

4. Mahkeme Süreci:

   • İşveren savunmasında “mesai ücretleri bordroda gözüküyor” diyebilir. Mahkeme, bordro ve puantaj kayıtlarını Adalet Bakanlığı’nın “e-bordro” gibi sistemleriyle doğrular.

   • Eksik ödendiği tespit edilirse mahkeme “fazla mesai ücretlerinin farkını işverenden tahsil eder.”

5. İş Akdinin Feshi ve Sonuçları

5.1. Geçerli Nedenle (Haklı) Fesih

• İşçinin Haklı Feshi (İş K. m. 24):

  • İşverenin iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerini almaması (örneğin tehlikeli bir işyerinde işçinin can güvenliğini tehlikeye atması).

  • Ücretin sürekli geç ödenmesi veya hiç ödenmemesi.

  • İşverenin işçi onuruna dokunan eylemleri (şiddet, tehdit, hakaret).

• İşverenin Haklı Feshi (İş K. m. 25):

  • İşçinin işyerine zarar vermesi, hırsızlık yapması, önemli dürüstlük kuralı ihlali.

  • İşçinin mesleğe veya işyeri kurallarına uygun olmayan uyuşturucu kullanımı.

  • Ceza mahkemesinde hapis cezası alması ve 6 ay veya daha uzun mahkumiyet hali.

5.2. Feshin Geçersizliği ve İşe İade Davası

• Fesih Bildirimi Usulü: Yazılı olarak yapılmayan fesih bildirimi geçersiz sayılır.

• İşe İade Şartları (İş K. m. 20):

  • Belirsiz süreli iş sözleşmesi hükümleri

  • 6 aylık kıdem şartı

  • 30’dan fazla çalışanı olan işyerleri

  • Geçerli bir neden göstermeden yapılan fesihlerde işçi 1 ay içinde “işe iade” davası açabilir.

• İşe İade Davası Sonucu:

  • Mahkeme, işçiyi haklı bulursa işvereni işçiyi işe çağırmaya ve çalışmadığı süre için en fazla dört aylık ücretini ödemeye mahkûm eder.

  • İşveren yazılı bildirim yapmazsa işçi “belirsiz süreli iş sözleşmesi” nedeniyle tazminat talep edebilir.

6. Sendikal Haklar ve Toplu İş Sözleşmesi

6.1. Sendikaya Üyelik ve Sendikal Faaliyetler

• Sendika Kurma ve Sendikaya Üyelik (Anayasa m.51, İş K. m. 48):

  • İşçi, işverenden izin almaksızın sendikaya üye olabilir; sendikal faaliyetleri nedeniyle kınanamaz, işten çıkarılamaz.

• Sendikal Yönetici ve Temsilci Hakları

  • Temsilci seçilen işçi, işverenle ilişkilerde koruma kapsamındadır; işlemlerini yürütürken işten çıkarılamaz veya disiplin cezası verilemez.

6.2. Toplu İş Sözleşmesi ve Grev Hakkı

• Toplu İş Sözleşmesi (TİS) Nedir?

  • İşçi sendikası ile işveren veya işverenler sendikası arasında akdedilen, ücret, çalışma süresi, izin, sosyal haklar gibi hususları düzenleyen sözleşmedir.

• Grev ve Lokavt

  • Grev: Belirli usullere uyularak açıklandıktan sonra işin durdurulmasıdır. Grev süresince işçinin ücret almama hakkı vardır; ancak grev organizasyonu ve yasaklı süreler iş hukuku mevzuatında net biçimde düzenlenmiştir.

  • Lokavt: İşverenin işyerini kısmen veya tamamen kapatmasıdır. Lokavt süresince işçi iş akdini feshetme hakkına sahiptir.

7. İşçilik Alacakları Davalarını Açma Usulü

7.1. Dava Yetkisi ve Dilekçe Hazırlığı

• Yetkili Mahkeme: İş davaları, iş mahkemesinde (ya da adliyelerinde kurulu iş mahkemesi sıralarında) görülür. Şube adalet komisyonlarına başvuru zorunluluğu kaldırılmıştır.

• Dilekçe İçeriği:

  1. Tarafların kimlik ve adres bilgileri

  2. İş sözleşmesinin başlangıç/bitiş tarihi

  3. Talep edilen alacak kalemleri (kıdem, ihbar, fazla mesai vb.) ve gerekçesi

  4. Belgeler ve tanık listesi

  5. Hesap tabloları (kıdem tazminatı formülü, fazla mesai saat toplamları)

  6. Dava isteminin net biçimde yazılması (“kıdem tazminatımın ödenmesine”, “ihbar tazminatı talebine” vb.)

7.2. Delil Toplama ve Bilirkişi Talepleri

• Deliller:

  • SGK hizmet dökümü (e-Devlet üzerinden alınabilir)

  • Bordro ve puantaj çizelgeleri

  • İş sözleşmesi aslı veya noter onaylı sureti

  • İhtarname (varsa)

• Bilirkişi Talepleri:

  • İşçi alacaklarının hesaplanması karmaşaysa, iş hukuku konusunda bilirkişi görevlendirilmesini isteyebilirsiniz.

  • Örneğin, fazla mesai alacaklarında puantaj puantör raporu ya da bordro adedi eksikse bu rapor bilirkişi ile tamamlanır.

7.3. Duruşma ve Karar Süreci

• Duruşma Çağrısı:

  • Duruşma gün ve saati taraflara tebliğ edilir.

• Duruşmada Neler Olur?

  1. Kimlik tespiti, dava dilekçesinin özetlenmesi

  2. İşverenden savunma (“İşçilik alacakları hesaplaması doğru mu?”)

  3. Delil sunumu: Bordroların ve SGK kayıtlarının karşılaştırılması

  4. Tanık dinleme (varsa)

  5. Bilirkişi raporu sunumu

  6. Tarafların son sözleri

• Mahkeme Kararı:

  • Hakimin tüm delilleri değerlendirip işçinin alacağının tutarını netleştirmesiyle karar verilir.

  • Karar, genellikle 1–3 ay içinde bildirilir; taraflar tebliğden itibaren 7 gün içinde istinaf (itiraz) hakkına sahiptir.

8. Sıkça Sorulan Sorular (SSS)

Soru 1: Kıdem tazminatı ne kadar?

• Brüt ücret × hizmet yılı sayısı şeklinde hesaplanır. Örneğin 5 yıl çalışan ve brüt maaşı 12.000 ₺ olan işçi için kıdem tazminatı = 12.000 ₺ × 5 = 60.000 ₺.

Soru 2: İhbar tazminatı nasıl hesaplanır?

• Brüt günlük ücret × ihbar süresi (hafta cinsinden). Örneğin 8.000 ₺ brüt maaşlı, 2 yıldır çalışan işçi için 6 haftalık ihbar süresi: 8.000 ₺ × 6 = 48.000 ₺.

Soru 3: Fazla mesai ücreti alacağım var, nasıl talep ederim?

• İşçi, işverenin bordroya yansıtmadığı fazla mesai saatlerini ve %50 zamlı ücreti hesaplayıp iş mahkemesinde “İşçilik alacağı davası” açar. Dilekçede bordro ve puantaj belgelerini ekler, bilirkişi talep ederse puantajı saptaması için bilirkişi raporu alınır.

Soru 4: İşten çıkarıldım, işe iade davası nasıl açılır?

• Belirsiz süreli iş sözleşmeniz varsa ve 6 ayınızı doldurduysanız, “haklı fesih” yoksa ve işyerinizde 30’dan fazla işçi çalışıyorsa, 1 ay içinde işe iade davası açabilirsiniz. Dava sonucunda iş mahkemesi sizi haksız fesih nedeniyle işe çağırabilir veya 4 aylık ücretinize hükmedebilir.

Soru 5: İşveren sendika üyeliğimi bahane ederek işten çıkardı, ne yapmalıyım?

• Sendika üyeliği, Anayasa ve İş Kanunu’na göre korunur. Sendikal faaliyet nedeniyle sakıncalı işlem yapılmışsa “işe iade” davası açma hakkınız doğar. Ayrıca tazminat talepleri gündeme gelebilir.

9. Uzman İş Hukuku Avukat Desteği ve İletişim

İş hukuku davaları, hem işçinin hem de işverenin geleceğini doğrudan etkiler. Özellikle kıdem tazminatı, ihbar tazminatı, fazla mesai ve işten çıkarma süreçlerinde yapılacak en küçük usulsüzlük bile alacak kaybına veya haksız işine sonriline yol açar. Deneyimli bir iş hukuku avukatından destek almak, hak kaybını önlemek ve süreci en başından doğru yönetmek adına kritik önem taşır.

• Ücretsiz Ön Görüşme Talepleri İçin:

  • Telefon: 0537 824 03 92

  • E-posta: avmertdenizcinar@gmail.com

  • Adres: Marmara Sok. No: 4/13, Çankaya/ANKARA

Unutmayın; “iş hukuku” kapsamındaki haklarınız sizi korur. Erken adım atarak haklarınızı sonuna kadar arayın, alacaklarınızı kaybetmeyin.